Professor sociaal beleid Bea Cantillon

“We moeten de olifant in de kamer benoemen”

We beseffen nog te weinig hoe diepgaand de transitie is die ons de komende jaren te wachten staat. De impact op de samenleving wordt enorm. Dat blijkt uit het rapport van het Hoog Comité voor een Rechtvaardige Transitie dat in november 2023 voorgesteld werd. Professor sociaal beleid Bea Cantillon is voorzitter van het Hoog Comité. Zij windt er geen doekjes om: “Binnen het grotere kader van de maatschappelijke, economische en sociale transitie zijn de 7000 extra plaatsen tegen 2030 in de ouderenzorg maar een deelprobleempje.”

Voor het rapport werkte u samen met 25 experten van uiteenlopende disciplines. Wat hebt u geleerd uit die samenwerking?
“Doorheen het proces is me pas echt duidelijk geworden hoe diepgaand de klimaattransitie is waarvoor we staan en hoe snel we die moeten maken. De impact op de samenleving wordt gigantisch. Decennialang was ik zo intens bezig met armoede, sociale ongelijkheid en de welvaartsstaat, dat ik niet zag hoe groot de uitdaging is. De uitwisseling met experten van diverse disciplines opende me de ogen. Dit is niet zomaar een overgangsperiode. Het is een fundamentele transformatie van de samenleving, de economie en de sociale welvaartsstaat.

De wetenschappelijke modellen zijn duidelijk: we stevenen af op een klimaatopwarming met zeer negatieve gevolgen voor de mensheid. Het gaat om meer dan het klimaat. Het gaat over biodiversiteit, water, grond, luchtvervuiling, stikstof…

“We staan nog helemaal aan het begin van een transformatie zonder voorgaande. Het zal razendsnel moeten gaan. Maar het dringt nog niet bij iedereen door”

De vereiste snelheid voor een veilige transitie is bijna onvoorstelbaar. CO2-neutraal worden tegen 2050 vergt dat we zowel onze productie- als consumptiewijze veranderen. Dat we de verdeling van de lasten en de lusten hervormen, zowel in als tussen landen. Dat vraagt immense inspanningen. Nu pas begint die waarheid door te dringen. Bij sommigen dan toch. Minister Demir vroeg advies aan het Vlaams Energie- en Klimaatagentschap over wat nodig was om tegemoet te komen aan de eisen van de rechtbank in de Klimaatzaak. ‘Dat zal niet lukken, het is niet realistisch’, luidde haar reactie. De realiteit is dat we geen andere keuze hebben. Hoe langer we wachten, hoe moeilijker het wordt. De transitie zal iedereen treffen. Het is daarom ook een sociale kwestie. Het wordt moeilijk. Maar het moet. En het kan.”

De transitie vergt grote investeringen. De kosten hiervan wegen veel zwaarder door voor de lagere inkomens. Wie het vandaag al moeilijk heeft, dreigt nogmaals het slachtoffer te worden?
“Een prijsstijging op basisgoederen als energie en voeding weegt altijd het zwaarst voor de lagere inkomens. Dat is de wet van Engel. We moeten minder vlees eten. Vlees zal dus duurder worden. Vooral mensen met een laag inkomen zullen dat voelen in hun portemonnee. Burgers moeten investeren in zonnepanelen, elektrische auto’s, warmtepompen... Mensen in armoede en de lagere middenklasse, samen goed voor een derde van de bevolking, hebben hiervoor niet de middelen. Het gevolg is dat de ecologische subsidies vandaag vooral naar de hogere middenklasse en de rijkste burgers gaan.”

Dat kan niet de bedoeling zijn?
“Dat is het probleem: er is nog niet ernstig over nagedacht. Alleen anekdotisch komt het eens ter sprake. En dan nog. Eigenlijk is er maar weinig reactie gekomen op de 5000 euro subsidie voor wie zich een elektrische wagen kan permitteren. Kunnen we dat geld niet beter op een andere manier besteden? Er is eenvoudigweg geen plan, geen samenhangend beleid. Zo komen we er niet.”

Wie vandaag een huis koopt dat niet beantwoordt aan de strenge energienormen – en dat geldt voor zowat alle woningen, behalve in het duurste segment – is verplicht om het binnen de vijf jaar te renoveren. Gevolg: wie er minder warmpjes in zit, kan zich geen woning meer veroorloven.
“Juist. Het gaat om een hele rits maatregelen. Investeren in laadpalen lijkt op het eerste gezicht logisch. Maar wie wordt daar beter van? Alleen wie zich een elektrische wagen kan veroorloven. Wie met zijn aftandse diesel blijft rijden omdat hij geen geld heeft voor een dure wagen, blijft in de kou staan. Die investeringen zijn niet neutraal. Er is niet over nagedacht. We staan nog helemaal aan het begin van een transformatie zonder voorgaande. Het zal razendsnel moeten gaan. Maar het dringt nog niet bij iedereen door.”

“Eigenlijk is er maar weinig reactie gekomen op de 5000 euro subsidie voor wie zich een elektrische wagen kan permitteren. Kunnen we dat geld niet beter op een andere manier besteden?”

Is er dan helemaal geen lichtpuntje?
“Toch wel. Europa is sneller gegaan. Europa heeft de rechtvaardige transitie op de agenda gezet. Met een Green Deal met wettelijke verplichtingen, waarvoor ook fondsen zijn vrijgemaakt. Onvoldoende allicht, maar toch.”

De klimaattransitie is niet de enige uitdaging de komende jaren. Zorgnet-Icuro spreekt van een “demografische tijdbom” die ons boven het hoofd hangt.
“De ecologische transitie valt samen met de vergrijzing binnen de vergrijzing. Maar in tegenstelling tot de klimaatuitdaging staat de vergrijzing al decennia op de agenda. Betaalbare zorg, betaalbare pensioenen, nieuwe manieren om de zorg te organiseren: we zijn er al veertig jaar mee bezig. De kost van de vergrijzing bedraagt de komende jaren 4% van het BBP. Dat is inclusief pensioenen, gezondheidszorg en zorg. De klimaattransitie zal daarbovenop ook nog eens 4% van het BBP vergen. De kost die we hadden zien aankomen, wordt dus verdubbeld. Binnen het grotere kader van de maatschappelijke, economische en sociale transitie zijn de 7000 extra plaatsen tegen 2030 in de ouderenzorg (het voorstel van Zorgnet-Icuro, nvdr) maar een deelprobleempje. Misschien leidt het grotere kader zelfs tot nieuwe inzichten.

Om CO2-neutraal te worden, moeten we kleiner wonen en dichter bij elkaar. Hoe vertalen we dat naar de ouderenzorg? Zo lang mogelijk thuis wonen is goed, maar niet in het ouderlijke huis dat veel te groot is en niet altijd goed gelegen. Het is goed als mensen met het oog op later verhuizen terwijl ze nog een nieuw netwerk kunnen maken. We zullen altijd woonzorgcentra nodig hebben voor de meest zorgbehoevende mensen, maar er zijn ook andere formules, zoals cohousing. Dat soort ideeën zit in de lift. We verlaten het binaire model van ‘thuis of woonzorgcentrum’. Er komt een waaier aan tussenvormen. Die evolutie is bezig. Alleen, het gaat allemaal nogal traag. Het moet veel sneller.”

De woonzorgcentra kunnen niet sneller. Door de stijgende prijzen volstaat de VIPA-tussenkomst niet meer voor infrastructuurwerken. Woonzorgcentra hebben geen geld om te investeren.
“De overheid zal groter moeten worden en méér doen. Zowel lokaal en regionaal als federaal en Europees. Als er in 2030 7000 mensen meer zullen zijn die te zorgbehoevend zijn om alleen te wonen, dan zal de overheid iets moeten doen. Nogmaals: we beseffen niet voor welke enorme transformatie we de komende jaren staan. We moeten de samenleving op een andere leest schoeien. De overheid zal meer moeten doen. Met welke middelen? Met efficiëntere uitgaven en hogere belastingen. Zo simpel is het. Hogere belastingen, een betere verdeling van de belastingdruk en minder consumptie.”

Het is ook niet dat iedereen arm is. Je hoort weleens dat mensen sparen voor hun oude dag. In werkelijkheid lijken we vooral te sparen voor de erfenis van onze kinderen. De kosten voor onze oude dag wentelen we liever af op de samenleving. Wat vindt u van het pleidooi van filosofe Ingrid Robeyns om een plafond in te voeren op het bedrag dat iemand kan erven, bijvoorbeeld 200.000 euro per kind?
“Daar ben ik het volledig mee eens, al weet ik niet waar het plafond zou moeten liggen. De discussie over de pensioenen die de kosten voor het woonzorgcentrum niet meer dekken, is geen correcte benadering. Het woonzorgcentrum moet betaald worden door het pensioen én het vermogen van de bewoner. Dat is de evidentie zelf. Maar het is een moeilijke boodschap. Subsidies moeten gaan naar de mensen die de steun nodig hebben om de grote transitie mogelijk te maken. De overheid zal gigantisch veel moeten doen. Denk ook aan het bouwen of afbreken van dijken om overstromingen te voorkomen. De gemeenschap zal meer moeten bijdragen. Een vermogensbelasting? Natuurlijk. Een hogere erfbelasting? Zeker. Er is geen ontkomen aan. De vraag is alleen: hoe pakken we de transitie aan op een sociaal rechtvaardige manier?”

Wie wordt de eerste politicus die dat met zoveel woorden durft te zeggen?
“Dat is de vraag. We hebben samen een nieuw kompas nodig, een positief verhaal en een gedeeld maatschappelijk doel om naartoe te werken.”

Zit er niets anders op dan te wachten tot de druk onhoudbaar wordt?
“We komen in een versnelling. Dat merkte je bijvoorbeeld aan de discussies op de recente klimaattop COP28 in Dubai. De urgentie wordt groter. Het debat legt hoe langer hoe meer de klemtoon op de noodzaak van een sociaal rechtvaardige transitie. Het komt heel dichtbij. We gaan moeilijke tijden tegemoet.”

Rechtvaardig betekent ook dat iedereen betrokken wordt. Wat vindt u van de methodiek van de burgerpanels waarmee her en der geëxperimenteerd wordt?
“Ik heb er een dubbel gevoel bij. Alles wat onze democratie kan verdiepen, moeten we uitproberen. In die zin ben ik er een groot voorstander van. Tegelijk moeten we er omzichtig mee omgaan en vooral geen te grote verwachtingen creëren.

Ja, we moeten meer naar de mensen luisteren. Ook in de zorgsector. Woonzorgcentra organiseren tevredenheidsenquêtes bij bewoners. We zouden ook kunnen luisteren naar de mensen die nog niet in een woonzorgcentrum wonen. Hoe denken zij over de ouderenzorg? Over de factuur van het woonzorgcentrum? Over erfenissen en de ongelijkheidskloof? Dat zou pas interessant zijn. Wie weet komen we tot nieuwe inzichten.

Maar ik geloof niet in grote, federale burgerpanels. Daarvoor is de samenleving te complex. Het gevaar bestaat dat burgerpanels ingezet worden om de eigen ideeën erdoor te krijgen. Want wie organiseert het burgerpanel? Welke experten worden uitgenodigd? Hoe worden de vragen geformuleerd? Persoonlijk reken ik meer op de sociale organisaties, het sociaal overleg, de deelname van werknemers in de bedrijven. Dat moeten we versterken.” 

Terwijl de urgentie groter wordt, lijkt het of steeds meer mensen wegkijken. Klimaatontkenners krijgen weer meer ruimte, de polarisatie neemt toe, extreem rechts wint veld…
“De enige manier om daartegenin te gaan, is de olifant in de kamer benoemen. Zeggen waar het op staat en een plan maken, een groot maatschappelijk project. Mensen voelen dat er iets op til staat. Dat zorgt voor gevoelens van onzekerheid en angst die door extreem rechts gecapteerd worden. Zo bepalen zij de agenda. We moeten terug controle krijgen over de agenda. Door niet langer rond de hete brij te draaien. Ja, we staan voor een gigantische opdracht. Laat ons eraan beginnen. Net als in 1944 hebben we een maatschappelijk project nodig. Zolang dat ontbreekt, geven we alle ruimte aan onzekerheid en angst. De ideale voedingsbodem voor populistische partijen.

“Mensen voelen dat er iets op til staat. Dat zorgt voor gevoelens van onzekerheid en angst, die door extreem rechts gecapteerd worden. Zo bepalen zij de agenda”

In 1944 sloten we een sociaal pact en werd de sociale zekerheid ingevoerd. Het was het begin van de sociale welvaartsstaat: een groots project waar nagenoeg iedereen achter stond. Drie decennia lang bracht dat sociaal pact sociale en economische groei. Dat zou ook deze keer kunnen gebeuren. Als er tenminste een plan komt dat gedragen wordt door de sociale organisaties, de politieke partijen en de samenleving als geheel.”

Wie is er aan zet? Van wie verwacht u initiatief?
“Europa is het hoopgevende baken. Europa heeft de rechtvaardige transitie in een beleidskader geplaatst. Maar dat verhaal wordt te weinig vertaald naar de lidstaten. Het moet meer doorsijpelen en het politieke en sociale debat in de lidstaten voeden. De Green Deal van Europa heeft duidelijke doelstellingen. Sommigen vinden die te ambitieus, maar dat is niet zo. De Green Deal is een vertaling van het akkoord van Parijs. En het is wettelijk bindend. Ook voor ons land.

Daarnaast heeft Europa een pijler van sociale rechten. Dat is een sterk beleidskader, met aandacht voor de kwaliteit van de arbeid, gelijke kansen, huisvesting, energie, sociale inclusie enzovoort. Europa heeft ook een juridisch kader om de participatie van burgers te versterken.

Het kader is er dus, op Europees niveau. Maar we internaliseren het niet. Het staat ver van ons. Sommige beleidsmakers zetten zich er liever tegen af dan het te omarmen. We moeten het plan omarmen en uitleggen waarom het zo belangrijk is.”

Waarom gebeurt het niet?
“Goede vraag. Waarom? Ik verwacht wel dat het Belgische voorzitterschap de pijler van sociale rechten in handen zal nemen. Dat zal een gelegenheid zijn om het belang van Europa te tonen.”

We krijgen dit jaar verschillende verkiezingen, op alle beleidsniveaus. Wat verwacht u ervan?
“Niet veel goeds. We gaan nog moeilijke tijden tegemoet. We zijn nog niet klaar voor het grote maatschappelijke project. Eerst breken moeilijke en chaotische tijden aan, vrees ik. Ik hoop dat de kaarten goed liggen na de Europese verkiezingen. Europa kan de veranderingen aansturen. Vlaanderen kan dat niet. België ook niet. De transformatie zal vanuit Europa moeten komen.”

Het rapport over een rechtvaardige transitie voor België kan u lezen op www.justtransition.be

Beeld: FILIP DECRUYNAERE - BEELD: JONATHAN RAMAEL