04/03/2021
Ethiek en zingeving

“Onze zorg telt duizenden ethiekondersteuners”

DOCENT KATRIEN RUYTJENS DUIDT HET BELANG VAN 'KLEINE ETHIEK'

"Onze zorg telt duizenden ethiekondersteuners"

Maart 2021

Soms ervaren zorgverleners het wrange gevoel dat ze de zorg die zij willen bieden, niet in de praktijk kunnen brengen. Er wringt iets. Ze hebben het gevoel dat er iets niet klopt, dat de zorg die ze bieden niet meer overeenstemt met hun eigen waarden, met wat "goed” is om te doen. Ethiekondersteuner Katrien Ruytjens denkt samen met zorgverleners na over dat gevoel. “Ik probeer de praktische wijsheid die verscholen zit in de verhalen van de mensen te verbinden met de ethische adviezen.”

Katrien Ruytjens is docent ethiek en filosofie in zorgopleidingen en daarnaast zelfstandig ethiekondersteuner voor zorg- en welzijnsorganisaties. “Ik werk voor én met hen een traject uit om hen te ondersteunen op het vlak van ethiek.” Ze is lid van de Commissie Ethiek: Vorming & Intervisie van Zorgnet-Icuro. Zorgwijzer bladert met haar aan de hand van 9 korte thema’s door het ethiekboek. 

1. Wat is goede zorg?

“Wat is ethiek? In het kort kan je stellen dat het nadenken is over wat goede zorg is. Maar het is meer. Het is ook bewust de tijd nemen om na te denken over die vraag. Los van de concrete realiteit van elke dag zoals mensen verzorgen en beslissingen nemen. Je creëert even een ruimte, niet alleen in je hoofd maar ook in de tijd, en je maakt plaats om te reflecteren over de vraag ‘is dit nu goede zorg?’ Goed omvat hier veel waarden. Het duidt op menswaardige zorg, eerlijke zorg, persoonsgerichte zorg. Is het zorg die je zelf ook zou willen ontvangen? Past deze zorg bij de visie die we hebben in onze organisatie? Doet deze zorg recht aan de meest kwetsbare die hier aanwezig is?”

2. Kleine ethiek

“Ethiek kan je op verschillende niveaus benaderen. Er zijn ethici die ethische adviezen uitschrijven. Zij proberen de ethiek in de zorg te begrijpen. Wanneer er zich een fenomeen of een vraag voordoet zoals ethische stress of levensmoeheid, brengen zij die in kaart. Dat vertaalt zich meestal in omvattende ethische adviesteksten waarachter veel wetenschappelijke literatuur verscholen zit en waarover grondig werd nagedacht.”

“Ik focus mij op de kleine ethiek. Als ethicus heb ik die adviezen natuurlijk gelezen, ze bieden me voeding en achtergrond, maar in de ethische praktijk ga ik voornamelijk tussen de mensen staan en luister heel nauwgezet naar hun ervaringen. Wanneer ik bijvoorbeeld een sessie zou geven rond morele stress, is de kans reëel dat die term zelfs niet valt. Dat is ook niet nodig. Ik heb wel die achtergrond en probeer de praktische wijsheid die verscholen zit in de verhalen van de mensen te verbinden met de ethische adviezen over kleine en grote ethiek.”

3. Vroedvrouw van verhalen

“Een ethiekondersteuner is iemand die als een vroedvrouw verhalen laat geboren worden en zo het gesprek tussen mensen mogelijk maakt. Die kleine ethiek gaat over heel concrete ervaringen. Zorgverleners maken elke dag dingen mee die hen raken, aan het denken zetten of verwarren. Hierover samen in gesprek gaan onder deskundige begeleiding kan zorgen voor een enorme groei in professionaliteit. Ruimte krijgen om over kleine ethiek te spreken is voor een zorgverlener even essentieel als steriele handschoenen dragen. Het goed willen doen zit sowieso in het DNA van zorgverleners. De ethische contrastervaring ligt net in het moment wanneer je als hulpverlener in een situatie terechtkomt die botst met wat goed voelt. Hoe kunnen we hier op een duurzame en constructieve manier iets mee doen? Hoe kan je uit dat moeilijke en schurende gegeven iets goeds en beters creëren?”

“Een ethiekondersteuner is iemand die als een vroedvrouw verhalen laat geboren worden en zo het gesprek tussen mensen mogelijk maakt. Die kleine ethiek gaat over heel concrete ervaringen.”

4. Duizenden ethiekondersteuners

“Er zijn heel wat ethiekondersteuners actief in Vlaanderen. Er zijn ethici in dienst bij een organisatie, er zijn er veel – zoals ik – die freelance werken, maar daarnaast lopen er nog duizenden ethiekondersteuners rond en dat zijn de zorgverleners zelf. Denk maar aan de kwaliteitsondersteuners, de referentiepersonen dementie, referentiepersonen ethiek. Ook zij ondersteunen de ethiek dag in, dag uit. Zij hebben het ook nodig om even hun verhaal te kunnen vertellen, om steun te vinden bij elkaar. Dat is mijn doelgroep: die mensen op de vloer. Ik verbind hun verhaal aan ethische waarden. Het is meer dan alleen een emotionele uitlaatklep. Mieke Grypdonck noemt dat ‘een verhaal op begrip brengen’ en nog een klein beetje meer. Waar kunnen we iets verschuiven? Waar kunnen we groeien in onze competenties?”

5. Empoweren

“Ethiek is meer dan een puur cognitieve bezigheid. Ik kan hierover vertellen en je kan dat dan verder analyseren, maar de kern zit ergens anders. Namelijk hoe doe je dat om mensen in gesprek te brengen met elkaar? Mensen daarin empoweren is mooi. Om hen niet alleen vanuit emotie te laten reageren, maar om hen te laten voelen: ‘Hier sta ik voor. Dit is goede zorg en hiervoor wil ik opkomen.’ Mensen ervaren ook dat anderen openstaan voor hen als ze vanuit waarden kunnen spreken. Ze groeien in ethische moed.”

“Bij een contrastervaring moet je op zoek gaan naar waar exact het schurende gevoel zit. Hoe komt het dat iets niet goed voelt? Die waardeverheldering is heel belangrijk. Maar ook daar heb ik meer en meer geleerd om op mijn handen te blijven zitten. Het is de kunst om af te wegen wanneer je je expertise inzet en wanneer je het verhaal bij de groep laat. Want er schuilt bijzonder veel praktische wijsheid in de groep zelf. Je moet met volle aandacht bij het verhaal van de medewerkers zijn. Hoe vertellen ze dit verhaal? Wat gebeurt er nu in hun hoofd? Wat doet dit met de groep? Als ethiekondersteuner moet je een sfeer creëren waarbij je de groep tussen haar eigen regels leert lezen.” 

6. Voeding geven

“Een werkgroep ethiek in een zorgorganisatie heeft vaak twee agenda’s. Enerzijds is er een stukje intervisie, anderzijds moet die groep ook iets doen zoals bijvoorbeeld een symposium organiseren of een visietekst uitschrijven. Dan helpt het dat ik de rol van expert kan opnemen om zo’n werkgroep te voeden. Daarom ben ik ook heel blij dat Zorgnet-Icuro al een stuk denkwerk voor ons doet en de adviezen uitschrijft. Wij als ethische ondersteuners kunnen daarin steeds voeding vinden om op onze beurt de mensen op de werkvloer te ondersteunen.”

“Het goed willen doen zit sowieso in het DNA van een zorgverlener. De ethische contrastervaring ligt net in het moment wanneer je als hulpverlener in een situatie terechtkomt die botst met wat goed voelt.”

7. Het gaat niet om de tools

“Het zit ‘m niet in de tools. Er zijn tal van middelen en methodieken om te werken rond ethiek, maar daar draait het eigenlijk niet om. Zo was er een casus van een vrouw die telkens ze naar de raadpleging kwam een enorme lijfgeur had. Niemand zegt er iets van, maar de zorgverleners hadden er zichtbaar last van. Ik liet die casus naspelen, zodat de leden konden voelen hoe het is om als zorgverlener die patiënt hierover aan te spreken. Hoe voelt dat? Wat doet dat met je? Dat is waar het om draait. Durven aanwezig zijn in de groep waarmee je werkt, jezelf mee kwetsbaar opstellen en mee zoekend zijn. Het draait om de manier waarop je mensen aanmoedigt om zich te laten raken en om de verhalen te vertellen.”

8. Neem de tijd

“Wanneer je met je collega’s aan ethiekondersteuning wil doen op de werkvloer, in je organisatie of team, dan raad ik je aan om medestanders te zoeken. Zoek mensen die hetzelfde vuur voelen, die je energie geven om mee samen te zitten. Neem van in het begin een manier van vergaderen aan waarin het persoonlijke en wat je raakt een deel is van hoe je met elkaar omgaat. Duid geen voorzitter aan die bij de start van de vergadering de agenda ter goedkeuring overloopt, maar start de vergadering met te vertellen over de ervaringen met kleine ethiek die je de afgelopen periode geraakt hebben.”

“Verwacht niet onmiddellijk tastbare resultaten. Werk niet meteen naar een bepaalde vorm van output, maar geloof dat met elkaar in gesprek gaan over ethiek sowieso zijn waarde heeft in de organisatie. Al is het maar omdat de trekkers op verhaal kunnen komen. Neem hier de tijd én de ruimte voor. Ethiek is niet iets wat je eventjes kan doen. Het moet rijpen en groeien. Het heeft zijn tijd nodig, net zoals goede wijn.”

9. Peper en zout

“We moeten wel altijd de ambitie hebben om meer te doen dan mensen enkel op begrip te laten tonen. Dit werk moet ook kunnen landen in de organisatie, in de teams, in de realiteit. Dat kan bijvoorbeeld door te werken aan competenties. Hoe bespreek je een casus met jouw leidinggevende? Maar ook door kleine stappen in een organisatie te zetten. Zo hebben de leden van het paramedisch ethisch comité tussen de vergaderingen een afspraakje met andere leden die niet op hun afdeling werken om samen bijvoorbeeld een koffie te drinken en te vertellen over een good practice. Zo creëer je tussendoor kleine verbindingen in een heel groot ziekenhuis.”

“Je kan werken met een reflectiekaartje waarop enkele ethische vragen staan die je uitdeelt onder de zorgverleners of je schrijft regelmatig een casus uit voor de interne krant van de organisatie. Ik som nu enkele voorbeelden op, maar er zijn tal van manieren om dit te doen. De essentie zit in het delen van die kleine succesmomenten, die momenten waarop zorgverleners voelen: ‘Hier heb ik een verschil kunnen maken’. Dat zorgt voor de peper en zout in de organisatie.”

 

TEKST: KIM MARLIER • BEELD: SOPHIE NUYTTEN

Kristien Fourier getuigt

Kristien Fourier is borstverpleegkundige en lid van het paramedisch ethisch comité in het Jessa Ziekenhuis 

“Toen Fabienne Mertens, diensthoofd van het paramedisch ethisch comité, me tijdens een nachtdienst vroeg of ik lid wou worden van dat comité heb ik onmiddellijk ‘ja’ gezegd. Ik was zelf al veel bezig met vragen zoals ‘wat is goede zorg’ en ‘wat is kwaliteitsvolle zorg’ en zag dus meteen de meerwaarde in van zo’n comité. Het bijzondere aan het paramedisch ethisch comité is dat je samen met collega’s je eigen handelen onder de loep neemt. Hoe geef ik de zorg aan de patiënten en tegen welke zaken loop ik aan? Daardoor kijk je met een andere blik naar je werk. Je kan wat afstand nemen. Door te luisteren naar collega’s ontdek je andere invalshoeken en dat is bijzonder leerrijk.”

Ademruimte

“Wanneer er een bepaalde casus is waar we mee zitten, geven we die door aan Fabienne Mertens. Tijdens een overleg worden de verschillende casussen naar voor gebracht en besproken onder leiding van Katrien Ruytjens. Zij reikt ons handvaten aan om die gesprekken onderling aan te gaan. Een van de belangrijkste voorwaarden om dit overleg te doen slagen is dat je je veilig voelt in de groep. Daarnaast moet je ook respect hebben voor de mening van anderen. Het is niet de bedoeling om de ander te overtuigen van jouw gelijk. Neen, je moet luisteren en leren om samen te reflecteren. Het geeft ook wat ademruimte om te weten dat de zaken kunnen worden besproken.”

Ethiek zit in kleine dingen

“Ethiek gaat niet alleen over patiëntenzorg, maar ook over hoe je omgaat met collega’s. Zo merkte ik bijvoorbeeld dat een nieuwe verpleegkundige overdonderd was door wat er allemaal verwacht werd en moeilijk kon volgen. Het viel mij op dat de collega’s het daar lastig mee hadden. Ik bracht deze casus op het paramedisch ethisch comité waar iedereen naar mijn verhaal luisterde en ze vanuit hun eigen invalshoek ideeën gaven. Van daaruit hebben wij een kleine actie op poten gezet om zelf de positiviteit onder de aandacht te brengen. Hoe kunnen we onze collega’s een positief gevoel geven? Ook die ene collega die het moeilijk heeft. Iedereen deed dat op zijn eigen manier. Zo heb ik die collega een pluim gegeven en benoemd wat ze goed gedaan had, met de bedoeling dat zij op haar beurt de pluim weer aan een andere collega gaf samen met een complimentje. Er hoeft niet altijd een actie gekoppeld te worden aan een casus, want door er samen over te praten ga je sowieso nadenken over je eigen handelen en neem je dat automatisch mee in de zorg voor je patiënten.”

Kerstconcert

“Het zit vaak in de kleine dingen. Een tiental jaar geleden - in de periode tussen Kerst en Nieuwjaar - deed ik met een andere collega de late. Het was razend druk op de afdeling toen ik enkele mannen met een kerstmuts op door de gang zag lopen. Zij wilden een ziek koorlid verrassen door één kerstliedje te zingen op de kamer. De dag ervoor had een patiënt mij toevertrouwd dat ze het hele gebeuren rond Kerst enorm miste. Ik ben onmiddellijk op die mannen afgestapt en vroeg of ze één extra liedje op de gang van de afdeling wilden zingen, waar ze direct mee akkoord waren. Mijn collega en ik lieten alles vallen en hebben alle patiënten laten plaatsnemen in de deur naar de gang. Wie niet kon stappen hielpen we in de rolstoel, wie niet kon zitten rolden we met bed en al tot de deuropening. En daar op de gang van de afdeling gaven de bezoekers een mini-kerstconcert. Het was zo’n mooi en hartverwarmend moment, ik krijg het er nog altijd warm van als ik eraan terugdenk. Het gaat heel vaak om zien wat de noden en de mogelijkheden zijn. Wat is er hier belangrijk? In dit geval vond niemand het erg om wat later te eten. Mijn collega en ik werkten met plezier wat langer door.”

“Eigenlijk is het eenvoudig. Het gaat over mensen heel graag zien. Als je dat doet, dan geef je zorg met een open hart. Je luistert met je oren. Als iedereen zijn best doet om elkaar graag te zien, om respect te hebben voor elkaar dan heb je kleine ethiek.” 

Ben je benieuwd naar ondersteunend materiaal op vlak van ethiek (adviesteksten, filmpjes, interviews, podcasts…), neem dan een kijkje op de themapagina ethiek van Zorgnet-Icuro https://www.zorgneticuro.be/taxonomy/term/2973 

Je vindt er alles overzichtelijk verzameld. 

Reactie toevoegen

De inhoud van dit veld is privé en zal niet openbaar worden gemaakt.